Dwumiasto Bielsko-Biała nazywane było niegdyś „małym Wiedniem” ze względu na swoją wielkomiejską i secesyjną architekturę, „małym Berlinem” w związku z dobrze wykształconym społeczeństwem o mieszczańskim rodowodzie, czy wreszcie „śląskim Manchesterem”, co było nawiązaniem do wysoko rozwiniętej produkcji sukienniczej, która w XIX wieku zdeterminowała rozwój obu miast.

Przypomnijmy, miast przedzielonych graniczną rzeką Białą, oddzielającą austriacki Śląsk od Rzeczpospolitej, a później Galicji, w których wzajemnie przenikały się języki i kultury polska, niemiecka oraz żydowska. Wszystko to czyniło Bielsko i Białą miastami o specyficznej koegzystencji i nowoczesnym formacie.

Wspomniana nowoczesność wyrażała się m.in. poprzez budowę nowoczesnej infrastruktury miejskiej. Sztandarową inwestycją dziewiętnastowiecznych władz Bielska była gazownia. Jej początki sięgają 1861 roku. Decyzję o wykorzystaniu w Bielsku oświetlenia gazowego podjęła Rada Miejska z inicjatywy ówczesnego burmistrza Karola Sennewalda w styczniu tamtego roku. Zarząd nad mającym powstać zakładem został przekazany powstałej w tym celu Gazowej Spółce Akcyjnej (niem. Bielitz-Bialaer Gasgesellschaft).

Kierowanie jej pracami powierzono pięcioosobowej Radzie Nadzorczej, w której znaleźli się reprezentanci miejscowego przemysłu, jak również dyrektor gazowni w czeskim Liberecu Rudolf Kühnell oraz książęcy administrator Józef Preissler. Decyzja o powołaniu Spółki wymagała akceptacji właściwych władz administracyjnych. Te, uwzględniwszy fakt przynależności Bielska do Śląska Austriackiego, znajdowały się w Opawie.

Wraz z uzyskaniem zgody na działalność, Spółka wydała 1200 akcji w cenie 100 złotych reńskich każda. W ten sposób planowano uzyskać 120 tysięcy złotych, co w zupełności miało pokryć koszty budowy zakładu. Spółka wzięła na siebie obowiązek dostarczaniu gazu dla Bielska, Białej i galicyjskiego Lipnika przez następne 80 lat.

Równolegle z posykiwaniem funduszy trwały negocjacje ze wspomnianym wcześniej Rudolfem Kühnellem w sprawie zaprojektowania gazowni. Negocjacje zwieńczono sukcesem wiosną 1861 roku. 30 kwietnia zawarto umowę na budowę przedsiębiorstwa. Wykonawcą robót została miejscowa firma należąca do Karola Starke. Po kilku miesiącach intensywnych prac inwestycja realizowana w obrębie rejonu Dolne Przedmieście została ukończona. W połowie grudnia 1861 roku nastąpiło uroczyste uruchomienie zakładu. W kolejnych dniach w Bielsku rozbłysnęły pierwsze latarnie zasilane gazem wytwarzanym w bielskiej gazowni.

Następne lata upłynęły kierownictwu przedsiębiorstwa oraz Gazowej Spółki Akcyjnej na rozmowach z włodarzami miasta Biała. Od powodzeniach tych negocjacji faktycznie zależały losy gazowni. Do zawarcia umowy na dostawę gazu do Białej doszło w lutym 1865 roku. Sygnatariuszami transakcji byli prezes Bielitz-Bialer Gasgesselschaft Józef Preissler z jednej strony, z drugiej burmistrz Białej Antoni Samesch. Podpisana umowa wpłynęła na podjęcie decyzji o rozbudowie gazowni, tak aby jej wytwórczość mogła sprostać rosnącemu zapotrzebowaniu w obu miastach.

Aby dokapitalizować Spółkę i pozyskać środki inwestycyjne, wydano dodatkowych 300 akcji. Cel nadrzędny Spółki został osiągnięty, gazownię rozszerzono i zmodernizowano. Podjęte starania umożliwiły zwiększenie wydajności produkcji gazu. Jeszcze w 1875 roku zakład dostarczał gaz do 141 lamp gazowych postawionych w Bielsku. Piętnaście lat później liczba ta wzrosła do 300.

Mniejsze zapotrzebowanie wykazywało miasto Biała, które w dużej mierze postawiło na rozwój latarni elektrycznych. Niemniej w XIX w granicach Białej zainstalowanych zostało 66 lamp zasilanych gazem. Po drugiej wojnie światowej w Bielsku nadal działało ponad 550 lamp gazowych. Ostatnie zlikwidowano w 1964 roku. Przez wiele lat ich obsługą zajmowali się latarnicy. Dopiero w 1936 zastosowano nowoczesne mechanizmy zegarowe. Ich żywot był jednak dość krótki, bowiem już po 1939 roku zostały one zdemontowane.

Bielskie lampy gazowe wykorzystywały palniki Auera. Wzdłuż głównych ciągów komunikacyjnych latarnie zaopatrzono w poczwórne punkty świetlne. Jak podaje Aleksander Krzemień – autor niepublikowanej pracy poświęconej gazowni w Bielsku-Białej – w celu zmaksymalizowania wydajności latarni rozstawiano je w odległościach pomiędzy 15 a 25 metrów. Decyzja o rozkładzie uzależniona była od wagi ciągu komunikacyjnego.

Założona w 1861 roku Gazowa Spółka Akcyjna przetrwała do 1902, kiedy została zlikwidowana. Zakład gazowniczy z dniem 1 lipca 1902 roku przeszedł na własność gminy Bielsko. Władze miejskie ustanowiły nowy podmiot zarejestrowany pod nazwą Gazownia Miejska. Bezpośrednią kontrolę nad zakładem przejął zarząd komisaryczny powołany przez Magistrat.

W tym miejscu warto postawić zasadne pytanie, co spowodowało, że Spółka mająca według statutu działać 80 lat przetrwała ledwie połowę tego czasu? Najpewniej zmiana właścicielska była konsekwencją zaplanowanej wówczas gruntownej modernizacji gazowni oraz urządzeń produkcyjnych i magazynujących. Unowocześnienie zakładu stało się koniecznością, gdyż dotychczasowy posiadał ograniczoną wydajność. Koszty inwestycyjne zdawały się przekraczać możliwości Spółki. W takich okolicznościach jedyną opcją, aby rozbudować przedsiębiorstwo, stało jego przejęcie przez miasto.

Do kolejnego przekształcenia Gazowni Miejskiej (niem. Städtisches Gaswerk) doszło niemal 30 lat później. Od stycznia 1933 roku weszła ona w skład Miejskich Zakładów Gazowych i Wodociągowych. Restrukturyzacja ta była podyktowana względami ekonomicznymi (kryzysem miejskich finansów wywołanym przez depresję gospodarczą) i szukaniem oszczędności w pionie administracyjnym.

W latach drugowojennych władze okupacyjne doprowadziły do połączenia trzech najważniejszych zakładów miejskich w Bielsku-Białej: elektrowni, gazowni oraz wodociągów. Po zakończeniu wojny powrócono stanu wcześniejszego, Miejskie Zakłady Gazowe i Wodociągowe oddzielono od elektrowni. Do lat sześćdziesiątych ubiegłego stulecia miało miejsce jeszcze kilka przekształceń zakładu w obrębie struktur komunalnych.

Przełom przyniósł rok 1966, kiedy władza centralna w Warszawie podjęła odgórną decyzję o włączeniu bielsko-bialskiej gazowni pod nadzór Ministerstwa Górnictwa i Energetyki. W konsekwencji samodzielny Zakład gazowniczy Bielsko-Biała stał się częścią Górnośląskich Okręgowych Zakładów Gazowniczych z siedzibą w Zabrzu. W tym samym czasie (od lat pięćdziesiątych XX wieku) dochodzi po przechodzenia konsumentów przemysłowych na zasilanie gazem ziemnym. Był to efekt przyłączenia gazowni miejskiej do sieci dalekosiężnej. Jego dostawy od 1968 roku w Bielsku-Białej wynosiły już 19,3 miliona metrów sześciennych. Długość gazociągów oscylowała w okolicach 125 kilometrów.

Od 2000 roku Bielsko-Biała przynależała do Oddziału Górnośląskiego Zakładu Gazowniczego w Zabrzu (od 2003 roku Górnośląskiej Spółki Gazownictwa będącej częścią grupy PGNiG). Po połączeniu regionalnych spółek dystrybucyjnych, od 2013 r. gazownia jest częścią Polskiej Spółki Gazownictwa sp. z o.o.

W tym miejscu warto kilka zadań poświęcić technologicznym rozwiązaniom  przyjętym w bielsko-bialskiej gazowni. W pierwszym okresie jej działalności wykorzystywano piece z generatorami typu Liegel, a ssak o napędzie parowym dostarczyła firma Berlin Anhalter Maschinenbau Gesselschaft. O jego wydajności świadczył fakt, że wykorzystywano go w gazowni aż do 1967 roku.

Produkcja gazu w tamtym czasie (według danych za rok 1875) w Bielsku oscylowała w okolicach 387 tysięcy metrów sześć. w skali roku. Dziesięć lat później było to już 654 200 m3 paliwa. W klarowny sposób możliwości produkcyjne bielskiej gazowni ilustruje poniższy wykres. Jego pobieżna lektura pozwala zauważyć, że apogeum wzrostu wytwórczości gazu przypadło na lata 1900-1920, kiedy w relatywnie krótkim czasie nastąpił przyrost produkcji o blisko milion 700 tysięcy m3 (wzrost na poziomie 158%).

Lata międzywojnia to wyhamowanie tego trendu (1930 rok) w związku z postępującym kryzysem gospodarczym, i wreszcie krótkotrwała, acz wyraźna stagnacja (1940 rok) wywołana wybuchem drugiej wojny światowej. W 1900 roku po modernizacji zakładu wzbogacił się on o dzwonowy zbiornik gazu o pojemności 2100 m3. Jeszcze przed pierwszą wojną światową w gazowni zainstalowano mokry gazomierz betonowy firmy Pintsch, regulator ciśnienia o przepustowości 2300 m3/h, cztery skrzynie oczyszczające gaz z siarkowodoru.

Na kolejne zmiany w gazowni nie trzeba było długo czekać. Ta nastąpiła w latach 1914-1916. Tym razem nie zadowolono się półśrodkami i zakład gruntownie przebudowano. Przede wszystkim wystawiono nową halę z piecami oraz wieżę węglową. W przyziemiu powstała siłownia wyposażona w dwa silniki spalinowe Otto, a także dwie prądnice prądu stałego.

Gazownia wzbogaciła się również o nowe zasobniki koksowe i bębnową sortownię koksa, a także dwa betonowe zasobniki węgla o pojemności 100 ton każdy oraz jeden zasobnik miału koksowego. Sama piecownia mieściła cztery piece pionowo-retortowe, a w każdym z nich znajdowały się trzy podwójne retorty. Piece zostały zmodernizowane na przełomie lat dwudziestych i trzydziestych zeszłego stulecia, kiedy to firma Didier zainstalowała w hali piecowej trzy piece pionowo-komorowe.

Gazownia w Bielsku (obecnie Bielsku-Białej) była jedną z nowocześniejszych w monarchii habsburskiej w XIX i na początku XX wieku. Nosi ona też miano jednej z najstarszych na ziemiach polskich. Przed Bielskiem i Białą swoje gazownie posiadało zaledwie kilka miast, wśród nich te najistotniejsze i największe jak Kraków, Lwów, Poznań oraz Warszawa.