Franciszek Rychnowski

Franciszek Rychnowski, źródło: „Goniec. Dziennik dla wszystkich”, nr 24, 1888, domena publiczna/Biblioteka Jagiellońska Fot. Franciszek Rychnowski, źródło: „Goniec. Dziennik dla wszystkich”, nr 24, 1888, domena publiczna/Biblioteka Jagiellońska
W 1878 roku na paryskich Polach Marsowych zorganizowano Wielką Wystawę Światową, którą obejrzało 16 milionów widzów. W jej trakcie zaprezentowano m.in. pierwszy aparat telefoniczny, system alfabetu Braille’a oraz słynną statuę wolności. Jednym z wystawców był pochodzący ze Lwowa wynalazca ukrywający się pod pseudonimem Iks von Chyr. Na komisji konkursowej tworzonej przez inżynierów i naukowców Francuskiej Akademii Narodowej szczególne wrażenie zrobił zaprezentowany przez niego energooszczędny „aparat kaloryczny”, stanowiący cześć centralnego ogrzewania budynku.

Jego nowoczesne kaloryfery, zanim zostały ukazane szerszej publiczności w Paryżu, znalazły zastosowanie w instalacji grzewczej w Pałacu Sapiehów w Krasiczynie. Zainteresowanie przedstawionym wynalazkiem nad Sekwaną było ogromne i zaowocowało dwoma prestiżowymi nagrodami: złotymi i srebrnym medalem paryskiej Wystawy.
Niespełna trzydziestoletni Iks von Chyr uzyskał również członkostwo we Francuskiej Akademii. W taki oto sposób rozpoczęła się zawrotna kariera jednego z najzdolniejszych polskich wynalazców przełomu XIX i XX wieku.

Franciszek Rychnowski, bo o nim tutaj mowa, używający anagramu swojego nazwiska Iks von Chyr (czytane wspak Rychnovski), urodził się 3 października 1850 roku w Welehradzie (czes. Velehrad) na Morawach, jako dziecko Antoniego Rychnowskiego i Józefy z domu Juepfer. Kształcił się w konwikcie OO. Pijarów, a następnie kontynuował edukację na Politechnice Wiedeńskiej. Po studiach odbywał praktyki w austriackim Tyrolu, aby w 1877 roku wyjechać do Lwowa, gdzie osiedlił się na stałe.

Pod Wysokim Zamkiem otworzył warsztat mechaniczny, zajmował się również fotografią. Z tamtego okresu zachowały się m.in. bogate zbiory fotograficzne Rychnowskiego ilustrujące życie codzienne Lwowa.
Autentyczną estymę lwowskiego i szerzej austriackiego środowiska naukowego przyniosła Rychnowskiemu instalacja systemu grzewczo-wentylacyjnego oraz oświetleniowego w nowo wybudowanym gmachu galicyjskiego Sejmu Krajowego (1879 rok). Do generowania energii wykorzystał on dynomaszyny zasilane dwoma czterokonnymi motorami gazowymi.

Pionierski system choć działał, to był wadliwy, stąd często wymagał napraw, które nocami wykonywał osobiście Rychnowski. Niemniej sukces odniesiony we Lwowie przysporzył Iks von Chyrowi kolejnych zleceń, zarówno w samym Lwowie, jak i poza nim. W Krakowie został zapamiętany jako twórca nowoczesnego systemu grzewczego zainstalowanego w odrestaurowanych Sukiennicach. Z praktycznych urządzeń opracowanych przez Rychnowskiego należy wyszczególnić projekt zmechanizowanej kuchni wykorzystującej m.in. zasilanie gazowe.
Ekskluzywny egzemplarz instalacji kuchennej został przygotowany w jego lwowskim warsztacie za kilkanaście tysięcy koron dla rumuńskiego króla Karola I z dynastii Hohenzollern-Sigmaringen. Znalazła ona zastosowanie w zamku królewskim w Sinaia. Największe zaciekawienie wzbudzały jego prace prowadzone nad tzw. elektroidem, nad którym toczono burzliwe dyskusje w murach Politechniki Lwowskiej, Politechniki Wiedeńskiej oraz na Uniwersytecie Jagiellońskim. Według Rychnowskiego wynalazek ten mógł znaleźć zastosowanie w leczeniu niektórych schorzeń medycznych, co wywoływało jednak sprzeciw środowiska lekarskiego.

Rychnowski położył szczególne zasługi pracując na rzecz lwowskiej Izby Handlowej i Przemysłowej, angażując się w prace zawiązanej z inicjatywy jej władz specjalnej komisji skupiającej galicyjskich przemysłowców oraz zasłużonych i uznanych wynalazców.
Komisja ta powstała w 1885 roku w celu poddania analizie projektu austriackiej „ustawy patentowej”. Doświadczenie i wiedza Rychnowskiego okazały się kluczowe dla efektów pracy komisji, co spotkało się z powszechnym uznaniem władz tej najważniejszej wschodniogalicyjskiej instytucji gospodarczej.

Silne piętno na życiu Franciszka Rychnowskiego odcisnęły wydarzenia, jakie rozegrały się na przełomie 1918 i 1919 roku, w trakcie toczącej się na lwowskich ulicach i w Galicji Wschodniej wojny polsko-ukraińskiej. W trakcie bitwy o Lwów jego laboratorium zostało zniszczone w wyniku eksplozji granatów wrzuconych do wnętrza przez ukraińskich żołnierzy. Zniszczeniu uległy maszyny oraz prototypy niektórych wynalazków. Sam Rychnowski przyłączył się do polskiej straży obywatelskiej, której został komendantem. Do zadań tej formacji należało m.in. pilnowanie porządku publicznego i wyłapywanie pospolitych przestępców wykorzystujących chaos panujący w trakcie prowadzonych działań wojennych.
Rychnowski zmarł 3 lipca 1929 roku w ukochanym przezeń Lwowie. Jego pogrzeb odbył się jednak w Krakowie. Ciało spoczęło na Cmentarzu Rakowickim w grobie rodzinnym ze strony małżonki Marii z Dutkiewiczów. Po jej śmierci, która nastąpiła trzy lata później, lwowska kamienica małżonków Rychnowskich, znajdująca się przy ówczesnej ulicy Chorążczyzny 15, została przekazana w spadku Ochotniczemu Towarzystwu Ratunkowemu we Lwowie.

Świadectwo wyjątkowości Iks von Chyra dają również liczne publikacje, które wyszły spod jego pióra. Większość z nich miała naukowy charakter, inne popularyzatorski, a jeszcze inne historyczny i wspomnieniowy. W wykazie jego dzieł znalazły się również prace zawierające opisy futurystyczno-utopistyczne.
Niektóre z nich zawierały dość kontrowersyjne opinie i tezy, z wygłaszania których Rychnowski słynął. Wśród najważniejszych publikacji skreślonych przez Iks von Chyra należy wymienić Omnia in sole. Reminiscencje naukowe (Lwów 1922), Popularny i krytyczny pogląd na istotę nauki ścisłej i jej wyniki społeczne (Lwów 1924), a także Mane tekel fares. 44 wspomnienia z przeszłości. Fragmenty wyników z czterdziestoletnich zabiegów leczniczych pod akademicką nazwą kurfuszerstwa, szarlatanerii i oszukańczej sugestii (Lwów 1922).

Niezwykłą ciekawostką jest napisana przez Rychnowskiego w czasie oblężenia Lwowa na przełomie 1918 i 1919 roku praca futurystyczno-utopistyczna pt. Co będzie w r. 2913? 1000 lat później (Lwów 1919). I choć nie przebiła się ona do szerszej świadomości, to trzeba zaznaczyć, że niektóre kwestie w niej ujęte świadczyły o wizjonerskim umyśle jej autora.
Cookies

Serwis używa ciasteczek (cookies) – plików zapisywanych na dysku, w celu zapamiętywania informacji o korzystaniu z serwisu przez użytkownika (więcej). Użytkownik zawsze może skonfigurować cookies w ustawieniach swojej przeglądarki internetowej.